 |
Акыларым кижи аксынга кирген 6 глава
|
|
|
|
Ийи-ле карак соглур! Кандыг-даа чүве тода. Барып турар хөй кымыскаяктарның сөөлгү борбак боолуу дээрге долдур саржаг уруп каан сыңый-ла! Хүн айдыңында көөрге, артында-ла арыг – кылагар сарыг. А чоктап турарларның ишти куруг, тараазы чок, кургаг хавык дег.
«Ой эжен, элдептиин але? Кодузу, улуг-хырны, шөйүндүзү чок! А кылагар саржагны кайын тып алыр ирги?» деп айтыртынмышаан, чаныпкан мен.
Дириг амытаннарны кончуг билир аңчы акым Шевер-Сарыгдан айтырайн, ол билбезе, Чезең-Кадай – кырган-авам черле билир: кымыскаяк үш оранны дешпилдир чурттаар күчүлүг амытан деп тоолдап бербежикпе.
– Саржаг эвес, ол дыттың чулуу-дур – деп, Шевер-Сарыг акым, мээң айтырыымны тоомча чок, дораан-на харыылады.
– А чүге сарыг өңнүг чүвел ынчаш, акым?
– Ол кымыскаяктың доңга шили сарыг өңнүг болгаш, ынчаар көзүлгени ол боор ийин оң, оол.
– Доңгазы деп чүү дээриң ол? Ол чемненир ишти-хырны эвес чүве бе?
– Чо-ок, ол анаа-ла чулук, чем дажыглаар савазы-дыр. Олар ону уязынга эккеп кудуп кааш, дедир үнүп, катап-катап дажыглап турары ол-дур. Адыг шак ындыг дыт чулуу – хымыс ижер дээш, ол дажыглап турар кымыскаякты чиир деп, ашактар-ла чугаалажып олурар боор деп кагды.
Илдең-дир, хөөкүй кымыскаяктар чүгле тоттур чемненип алгаш, бадып турган эвес, ажы-төлүн бодап, чем дажыглап, үүжелеп турганы ол чүве-дир. Демги бир кымыскаякты хилинчектеп, кемдеткенинге хомудадым-даа.
Ооң соонда кымыскаяк-биле элээн таныш, оларны сонуургаар апарган мен.
ХАЛАП БОЛГАН
База-ла, аанакайын, хой кадарып чорааш, бир даш кырынга олура, черже көре бээримге, бичии кымыскаяктар далажып турлар.
|
|
|
Хензиг, шивегей-даа сыңмас хире, тар үңгүрден үнүп-кирип турлар ийин моң.
«Ага, бо ховуда кымыскаяктар кайын, чүнү дажыглап турар эвес» дээш, көрүп эгеледим.
Чок, болар көңгүс өске, ынчаар шуужуп турар: баар-кээр оруктар-даа чок. Үңгүрден үнгеш-ле, мырыңай ыравайн, дедир-ле маңнап кирер. Үңгүр аксынга каржып-солчуп, сыңмарлажы-даа бээрлер. Топтап көрүп-ле, көрүп-ле олурарымга, үңгүрүнүң иштинден өл довурак үндүрүп турлар ийин моң! Ол хензиг аксынга өй довуракты ызырып эккелгеш, душкан-на черже октатпас, езулуг-ла үңгүр аксын долгандыр мортук болур кылдыр чазыылдыг төп турар чүве-дир.
Чаа үңгүр казып турарлары ол бе? Азы эрги үңгүрүн алгыдып турары ол бе дээш көрген. Ол бөгүнгү үндүрген мортуктуң алдында кургап, харын-даа дески эвес, ында-мында чирлип-чарлып үрелген мортук база бар…
«Ага-а, көрүңерем, ха-дуңма, ам-на билдине бээди. Аттыг халапка таварышкан амытаннар-дыр мооңар! Бо дүне чаашкын чагган болбас ийикпе. Бо үңгүрже суг кирип, аксын үреп, иштин өттүрүп, ажы-төлүн-даа оскунган чадавас боор. Черле хөлчок далаш маңнажып турдулар ийин хөөкүйлер!» – деп чааскаан алгырдым.
Оон-на ол кавыны көрүп чоруурумга, ындыг үңгүр-ле долу. Чүгле ындыг бичии кымыскаяктар эвес, олардан ыракта улуг кара-кара кымыскаяктар база-ла дойлуп, ажылдаан турарлар.
Бир-ле кончуг чымыштыг үңгүр аксынга кээп, элээн үр көрүп олурарымга, бир өлген кымыскаяктың сегин – хавыкталы берген кежин-даа үндүрүп каапкаш баады. «Көрдүң бе, чамдыызы өлүп-даа турган-дыр» деп билип кагдым.
Чамдык үңгүрлерниң мортуу шору бедий бергилээн. А оларның шаа-биле ынча довуракты үндүреринге чеже күш үндүрерин бодап кээрге, талыгыр. Соонда-соонда бодап кээримге, ол үңгүр аксын долгандыр деңней мортуктап турары база-ла уткалыг: бичии чаашкын суу үңгүрже кирбезин билип кылган хире.
|
|
|
Бир кымыскаяк бо-ла, артында-ла дедирленип каапкан, бодундан ыракта улуг кара чүве сөөртүп алган үңгүрүнче ытпайтап олур. Ам көрген: шергиниң бели-дир ийин моң! Та канчап тып алган. Хой-даа базып каан чытты ыйнаан. Өөрү мону көрүп кааш, дүвүреп, оон-моон тыртыжып турары-даа хөлчок! Чүгле багай чүвези чүк бүрүден ызырган аайы-биле сөңге-башка тыртарлар – дем кадып чаңгыс угже тыртпас. Чамдык мөге кымыскаяктар дужунда ыңай тыртып турган эштерин безин катай-хаара сөөртү бергилээр.
Шак ынчалдыр чамдыызы аъш-чем дилеп, аңнап чоруп турары база бар-дыр эвеспе оң деп билип алган мен.
О-о, дыка-ла кажар аңчылар бар. Чамдыызы коргунчуг-даа.
ЧЕТКИ АРГААШ, САЛЫП КААР
Арыглар иштинде шырыштарга ийикпе, азы ховуларда хараганнар аразынга-даа чорааш, бо-ла чаражы кончуг төгерик четки херип каан турарын көөр мен. Чамдыкта, көрбейн эртип чыда, арнымга-даа чыпшындырыптар мен. Хензиг чиңге, ындыг быжыг-даа эвес, эң нарын хевирлиг болур чүве ол. А ону аргып кылганы, ооң хевири, нарыны кайгамчык. Шак ындыг шевер угулзачы кысты өг-ле бүрүзүнден тыппас сен. Мен ону баштай көргеш, шоолуг херекке-даа албас, кым-даа кылбаан, анаа-ла ыяштан ынчалдыр үнген чүве ыйнаан кылдыр бодаар чораан мен.
Бир-ле катап чээргеннеп чорааш, шырыш аразы-биле эртип бар чорумда, мырыңай-ла караам мурнунда ындыг четки сирлеңейнип шимчээш, соксай бээди. Тура дүшкеш көөрүмге, четки ортузунда агбагар даваннарлыг борбаксымаар чүве четкиден сирбектенип алган өгбеңейнип тур. Чеде бергеш көөрүмге, бичии кара чинчи дег карактарлыг-даа ышкаш, чииртими кончуг чүве чыдыр. Ынчап чыда бир сырбаш дээн соонда, маастың ийи чалгыны эстеп бады баады. Ам ылавылап көрген, маас чалгыны чок-даа болза, ам-даа дириг, демги улуг ээремчигейниң арбаанда сырбаңайнап чыдыр. Мени көргеш, сестири-ле ол боор оң, ээремчигей четкиниң бир ужун быжыглаан талаже көңгүс илдик чок чүгүрүп кире бээди. Кулугурну соп каайн дээш, тыппайн баадым. Ында тенниг хараганнар бар, кызыл даванче кадалы бээр.
|
|
|
«Кулугур маңгысты, ам кажан үнүп кээр ирги?» – деп ыяш туткаш, бичии ажытталып алгаш, манап тур мен. Элээн манаан – сураг… Сур-а-аг…
«Че харын, эки-ле үнме шиве…»
Маас, сээк дилеп маңнап тур мен. Хөлчок узун даванныг ыргак ымыраа бо-ла ээрлип келди. Дөңмээмге хонупкан, өлүрбейн, адыжым-биле какпактап алдым. Ооң ыргак ужазындан туткаш, четкиниң ортузунга аппарып үстүргеш салырымга, орааштына берген, чадажы-ла бээди.
Дораан-на кончуг ээремчигей маңнап кээп, таварыыр орта, ийи чалгыны ында-ла чаштай бээди. Далашкан уг-биле ээремчигейни ыя-биле кагарымга, шак дээн соонда четкизи орулбушаан, хараган аразынче чаштай берген.
«Шыя, ол боор көр, чазый кулугур!» дээш, чоруй баадым. «Кижи, мал ызырар хоралыг сээк, маас хорадыр эки-даа чүве ирги бе?» деп бодаан мен.
Соонда оомну сактып келгеш, кырган-авамга чугааладым.
– Ча-чаа, бужарын мооң! Даады курт-кымыскаяк-биле бержир, таан каттырынчыг төл ийин! Ээремчигейни чоп чемгере берген сен!
– Ол четкини аңаа кым аргып берген? Чүзүл ол?
– Кым аргып бээрил, боду-ла аргып алды ыйнаан. «Ээремчигей дузаа» ышкажыл.
– Ыы! Мен ындыг дузак кылып билир болзумза! Өрге дораан-на туттунар ийик. Ымыраа-даа эртпес де. Хөйнү чыггаш, каът-каът кылып алыр арга болза…
– Ол чүңүл! Херекчок, ооң-биле беришпе, ол ам, чаа чугаалааның «шагаан-теве» деп, коргунчуг хоралыг шагар чүве-дир. Ооң шакканы кижи дирилбес. Чыландан артык хоралыг чоор. Биеэде бир өгге кирип келген, эр улус соп каанын көрген мен. Бистиң иревис ашак ол өлүг чүвени инек чини-биле базыргаш, ооң кырындан даваны-биле базып чиңненип турганын көрген мен – диди.
– Ий дадайым! Ол чинни базып канчаары ол ирги, кырган-авай?
|
|
|
– Ой та. Ооң ол хоразын демги чин бодунче соруптар чүве эвеспе оң. А ында сиңнигип келген бичии хора безин кижиниң будунуң кежин өттүр дамчып кээр, ол болза чүү деп-ле аарыгны экиртир чүве – деп турганын уткан-дыр мен. Та чүү аарыг, та чүү хоразы чүве, кым билир дээр сен. Улуг ээремчигей көрзүңзе, дүрген-не дес, оглум – деп кагды.
Ооң соонда, ээремчигей – дузактаар-четкилээр амытан деп билгеним ол.
ТАМЫ
Күскээр чайын чүве. Кожайның аалынга хүндүс аалчылар келген. Ак чычыы тоннуг, ногаан дордум курлуг, ногаан шал-биле ыскыттаан кара булгаар идиктиг, ийи быктында арзылаң хээлиг мөңгүн дергилерлиг: оң талакы быктында дергизинде чаан сөөгү сакпаларлыг, улуг-бичелиг кош бижектиң мөңгүн туткуйлуг хынын азынмайн, халаңнадыр салыпкан. Солагай талакы быктында дергизинде мөңгүннеп хоолаан кызыл булгаар оттукту баглааш, туң базыткыыжы-биле азынган: алдын удазын-биле угулзалаан, кызыл торгу тейлиг, курлак чедип турар калбак кызыл маактарлыг болгаш өлзей-удазын дөстүг, кызыл чалаалыг, доруг киш кежи бөрттүг аныяк эр, бүткүр бодун хээ шыпкан, дөрбет сарыг көгержиин ийи холдап туткан, кирип келгеш, от адаанга доктаай дүжүп, өгнүң эр ээзинче мөгеш кылынгаш:
– Амыр-ла! – диди.
– Амыр, силер амыр-ла! – деп харыы алгаш, херээжен ээзинче база-ла:
– Амыр-ла! – диди.
– Амыр, силер амыр-ла!
Ооң соонда бүгү-ле богаа, моюндуруу, эдээ, шалаңгы челээш ышкаш өң-баазын кожаа, хилиң, маңнык шыпкан ногаан торгу тоннуг, ногаан дордум курлуг, солагай талакы быктында бүткүр боду ак мөңгүн арзылаң бажы, дергизинде хөй адыр мөңгүн илчирбелер бажында янзы-бүрү дүлгүүрлер шыңгыраан, а ооргазында үш адыр чажында чавага, салбак, чалаа-кара ана ууттунмас, эдек адаа-биле деңнежи бергилээн, ийи кулаанда мөңгүн дээрбектерниң кызыл шуру какпактарының адаанда хензиг мөңгүн илчирбелер баштарында база-ла мөңгүн чечек коңгурактар, хөректе ийи дөстекке чедир халаңайнып турар, ашааның бөргү-биле мырыңай дөмей бөрттүг кыс кирип кээп, база-ла ашааның мендилээнин хевээр дакпырлады.
Эр чүък баарында ширтек кырынга мурнуу эдээн чада каап, ооң кырында көгээржиин сөңнээш олурупту. Кадайы ооң адаанда олуруп алды.
Эр аалчы картамал хөөргезин ковая аарак сунгаш:
– Мал сүрүг амыргын-на-дыр бе аңар! – диди.
Өгнүң ээзи ак маны хөөргези-биле хөөргени солушкаш:
|
|
|
– Менди-ле-дир, силерниң мал сүрүг амыргын-на-дыр бе аңар! – дээш, кайызы-даа хөөргелерниң омааштарын уштуп, улуг-эргек дыргактарынга сүртүп, чыттагылааш, хары угда солуштулар.
Ооң соонда эрлер херээженнерже хөөрге сунуп, амыр-менди езулалы элээн үр үргүлчүлээн:
– Хай-бак, ханаа-дуңма өршээл-дир бе?..
– Чут-хурангай, ыт-куш солгун-дур?
– Сүт-саан элбек болду бе?
– Деңгилге чаагай болду бе?
– Албан-херек, элчи-буйла тайбың-дыр бе? – дээш, ону кижи-бүрү дакпырлаан соонда безин:
– Орук-суур чиик моорлап келди бе?
– Силерниинде солундан айыткаар чүү бараалгап тур ирги?..
– О, бо кижиниң өскенин аа! Кыс-ла болган-дыр. Эр-ле болган-дыр… Карактары-даа кежээ-ле ышкаш!
– Силернии ам каштыг-каштыглар ийик моң?..
– По-о дадайым, кайы ынча чеде берген бе ойт, күжүрлерим!
– Ол-даа анаа эвес-ле кижи болур, көөр-даа силер! – дижип, уругларын мактажы кааптылар.
– Па, сен мында чүге аазады берген, таалап олурарың ол, бызааларың кайдал? Барып кадар, улус аксы кадарба! – деп, херээжен ээм сүт иже берген черлик эник көрүп каан чүве ышкаш, мөгүдеп, сымыраны аарак көскенди.
Мен база-ла шак ол каас эдик-хепти эргилдир көрүп, ол-ла мендилежиг-езулалды кандыг-ла бар үш-үдүрүм амытан тып алганым ышкаш сонуургап, чүнү-даа уткан органымны миннип кээп, кырынче изиг чуунду чажыпкан ыт ышкаш, казапчага безин дегбейн үне халыдым. Даштыгаа баргаш безин, өг дөрүнче элээн ырады чүгүре берип-тир мен.
Кожай кадайының мени көрүп кааш, мөгүдээн ужуру мени чүгле аалчыларга салган аъш-чемче ийикпе, азы аалчыларның дергилеп келген хап-савазынче аш караа көрбезин дээн эвес, а ол каас улус мээң самдарымны көрүп каарындан база-ла сезинген деп билип алдым.
Чамдык байлар ийикпе, анаа-ла чорумал улус безин «ол байның эштенчизи оолдуң самдар деп чүвезин, дадайым! Ол ажыл кылбас эът бурган дег ажы-төлүнүң өөделиг эргиндизинден-даа чүге кедирбес чоор?» дижи бээр. Бай улустуң ынча дижи бээри, ол эштенчини бодунче чоокшуладырының база бир аргазы болур чүве.
Даштыг-Хавак баарынга бызаалар чанынга демги-ле каас улустуң кээп дүшкенин, чугаа-соодун, ылаңгыя ол чараш, каас аваның кожай уругларынче көргеш, мактап чугаалаанын бодап, та чүге ынчаарым ол, өлген авамны база сактып келдим… Ыя аразында казырыктыг хорлаңгы будум салааларының мырыңай бажында дөңгүр-чучуу уургайы чыдыр. Бадый акым-биле ындыг уургай көргенивисте, бичии терезин тудуп алгаш:
«Дөңгүр-чучуу, дөңгүр-чучуу, аалыңда аак тоннуг аалчы келди, үне халы!» деп уургайны оожум былгап, медээлеп ойнаарывысты сактып келдим. Ынчаарга шынап-ла бурт-сарт үнүп келгеш, дедирленип кире бээр боор.
«Оой-ой, шынап-шынап, оой-ой, шынап-шынап» деп ырлавышаан, бичии сиген тудуп алгаш:
«Дөңгүр-чучуу, дөңгүр-чучуу, аалыңда аак тоннуг аалчы келди, үне халы!» деп былгадым.
Үнмейн баады. Хенертен тө-чая эпчок былгапкан боор мен. Долгандыр көөрүмге, элезинде ындыг дески, чараш оңгарлар-ла долу. Бирээни былгадым - үндү.
Оон бирээже соястап бар чорумда, менден хензиг ногаан шергижигеш хойгаш, ол оңгарның эриин орта халып барып дүшкеш, ол көшкелээн элезин-биле чуулгаш, мырыңай-ла уургайның дүвүнде баргаш, үнүп чадап, дырбаңайны бээди оң. Ол-ла дораан бурт-сарт дээн соонда, дөңгүр-чучуу халып келген соонда шергижигежимни киир сөөртү бээди! Кайгаан уум-биле сыгыра кааптым. Ыңай-бээр көөрүмге, чүве айтыргы дег кижи-даа чок. Ээн ховаа кым чоруур боор. Бызааларым оъттап чор-ла. Ийи шилги бызаа үскүлежип ойнаан турлар.
«Эх, силерни инектерни аар, көөр, херексээр чүвези-даа чок. Мында ындыг кончуг амытан чүнү-даа диригге туткаш, довурак алдынче дырбаңнадыр сөөртүп киирип турда, билбес, хей-ле карактары улуг» – деп чаңчааш, ажылдап эгеледим.
Бичии-бичии ногаан шергилер болгаш, өске-даа курттар туткулап, каап берип эгеледим. Ол уургай белен-селен куртту дескетпес, ыявыла чууктап киирер. Аңаа дырбаңайнып чыдырда, күжүр дөңгүр-чучууң артында-ла довураан бурт кылдыр үне халып кээп сегирип алыр. Элээн улуг, шыырак-даа чүве кааптарга, ооң кандыг-бир чымчак черинден ызырган соонда салбас-даа. А ол чуулчак элезин дырбаңнаан амытанны улам-на хөөп эгелээр. Илдең-дир, дөңгүр-чучуу элезинни чүге ынчаар таптыг үттегилеп алган чыдарыл? Кижи ыяш-биле шимчедиптерге, «чиш келди-ле!» дээш, үне халып кээри ол чүве-дир оң.
Оон бир дөңгүр-чучуунну мегелеп үндүрүп алгаш, элезини-биле катай кош-адыштапкаш, улуг-ла калбак даш кырынга апарып салып алгаш, ылавылап көрдүм. Шоолуг-даа улуг эвес, чалгыны чок, сээктен-даа бичии, көңгүс-ле тас, быт янзылыг. Дедирленип кылаштаар болду. Элезин чок тас черге болза, үңгүр-даа каза албас хире. А ол хирезинде ынчалдыр уран арга-биле чүве тудуп чиири тергиин кайгамчык. Улуска чугаалаарымга, дыка хөй улуг улус безин билбес болган. Өөрүм оолдарга көргүзүп бүзүреттим. Шевер акым-на харын: «Шын-шын харын, ол болза «тамы» азы «дүжүм» каскаш, келген чүвелерни дүжүрүп чиири ол-дур. Аңчылар база бөрү ийикпе аң кокпазынга тамы казып дүжүрер боор чүве. Кезип баарга, иштинде дириг тургулаар боор ийин» – деп хөөреди.
Шевер-Сарыг акым чамдыкта койгуннап, тарбаганнап, аңнаарда, мени эдертип алыр. Мен ону чаннып эдерер ужурум чүгле ооң өлүрген аңының эъдин чиксээш эвес, кижиниң сонуургаан, билбээн чүвезин айтырарга, өске улус ышкаш: «Та, та билбес мен. Ону чоор сен!» дивес. Билирин чугаалап бээр, билбезин-даа болза, шак ындыг чадавас деп сүмелээр. Мээң чандыр билгенимни чазап бээр кижи чүве. Ынчаарда бичии кижи кайын эскерер мен, ол-ла аңнап, аялап, чер кезип чорааш, билип алганы ол-дур ийин.
ЧААШКЫН МЕДЭЭЧИЛЕРИ
Чайның адак айының ортан үези. Ынчан изии-даа кончуг. Акым-биле кады тарбаганнап чорупкан бис. Үш какпалыг, безерек октуг, чагыырлыг боолуг бис.
Ынаар-ла бир кыштагларлыг тайга белинге кылаштажып чеде бээдивис. Акымның тарбаганнаанын эдергенимни эң-не тодаргай сактырымның бирээзи ол.
– Ам кежээки одар чоокшулап келген-дир, черле дагжавайн, мээң соомга чор. Мен туруп алырымга, туруп, кылаштаарымга, кады кылаштап чоруур сен. Черже имнезимзе, олуруп, хол былгазымза, бээр кел дээним ол. Мени мурнай тарбаган көрүп кагзыңза, ыыттавайн, мени бүдүү холуң-биле тырта каапкаш, ооң уунче имнээр сен. «Ма, бо какпаларны чүктеп ал, кыңгырт кылба шиве» – дээш, таарга суккаш, чүктээр кылып каанчүъгүн бергеш, боозунуң буттарын көзүй тырткаш, «чайгыыжын» бир холунга туткаш, кедей аарак мурнап базыпты. Ооң ол чайгыыжы элдептиг. Бажында бичии ак койгун кежи немээш, шала ээтпек кылдыр кадырып каан дилги кудуруу. Ол кудурукту, чолдак кымчы сывы дег, ыяшта кымчының баа соңгаар, бурунгаар уштунмас кылдыр боолуктай керткеш, кедирип каан. А чайгаарга, хүртүлештир дескинип турар; ону мен безин чайып билир мен. Бир дөңнү ажылдыр, ооң ындында ыйгылды хөлчок оожум, хараган ажылдыр барып харады оң. Көрүп-ле тур мен. Мен ооң мырыңай артында көрүп тур мен. Оон ийи, үш базым бурунгаарлап чоруй, олура каапкаш, менче-даа көрүнмейн, холу-биле черже имнээш, олура каапкан, олуруп алдым.
Удаваанда бир-ле черде, уун эки билбээн мен:
– Сойт! – дээн үн дыңналды. Өрге-даа эвес. Арай-ла күжүгензиг. Каш-даа катап алгырды. Ынчанган соонда:
– Ойт! – деп, бир-ле дунук хөректээр үннүг бирээ этти.
Акым мени «шимчеве» деп имнээш, боозун бир холунга кезей туткаш, бир холу-биле чайбышаан, мырыңай дөрт-даяктаан ышкаш, шала хажыызынче саяктап чоруплатты. Бедик даг бели, шокар хараганнарлыг, хорум даштарлыг, кезек-кезек дазыраштарлыг чер-ле болгай. Тарбаганнарның үнү көвүдээн, дарыы-дарыы ээрип-ле турлар. Мен өргелерниң ынчалдыр чыккылаарын билир кижи мен. «Ол дег болур чүве-дир эвеспе» деп билип олур мен. Акым ол-бо былдаңнап, кезек олуруп, чайбышаан, менден ырай бээди. Хараган ажылдыр оожум көөрүмге, дөө акымның кедээ чарыында белде, кызыл мортук кырында элээн улуг хола домбу дег чүве алгырып олур. Ону бүдүү көрүп, мойнум аарып олурумда, боо-даа «чис-тог!»-ла диди. Ам көрген – акым маң-биле барган соонда, бир үңгүр аксындан бир-ле деспи дег чүве ап, хажыызынче каггаш, көрүп тур. Какпаларымны каңгырады халыплаттым. Ынча-мынча чоруп олурумда:
– Дөө боону эккел! – дидир. Халып барып эккелдим.
– Ой эжен, ам-даа дириг бе? Тынып чыдыр! Чүү боор, акым?
– Аныяк мургу-дур – деп, акым оттуун шап, таакпы кыпсып тур.
– Мен дөө үңгүр аксынга олурган тарбаганны база көрдүм. Сен көрдүң бе, акым?
– Ийе, ол кончуг улуг мургу чорду. Боолаайн дээримге, арай-ла ырак болду.
Акым боозун октап чүктээш, мургузун туткаш, ыңай базыпты. Соондан базып олур мен. «Акым-биле кады чоруурга, амыр-ла. Черле куруг чорбас, ыяап-ла эът, чаг үндүрер» деп бужар өөрүп, иштимде ырлавышаан, базып олур мен.
Хүн даг бажынче чоокшулап бар чор. База бир ойга баргаш, мени олурткаш, бетинде дөң кырында даш оңгуже үңгеп-ле чорутту. Оңгуга баргаш, ооң бакылаар караанче боозун хөлдээш, көрүп-ле олурар. Элээн үр болган. Чанымда каап алганым тарбаганның таваңгайын, диштерин көрүп олурумда, база дарс-ла дээн, сырбаш кылындым. Акым ыңай бурт-ла дээн, шала көрдүм. Тарбаганым тудуп алгаш, оңгу чанынга кээримге, дөө ыйгылда хол былгап тур. Бир холумга боо, бир холумга мургу туткан, арай боорда ууп чедирдим:
– А-а! База бирээ! Амыр-ла-дыр бис аа!
– Аайлажып турар-дыр харын. Ол чүъгүң дүжүрүп кааш, куу аът мыяандан долдур эдектеп кел. Какпаларывыс маңаа салып каалы – дидир.
Үш какпаны салгаш, кезерде кайыын харап көөрүн меңээ айтып-айтып бергеш, чугаалады:
– Сен бо тарбаганнарны чүктеп ал. Дөө чарык аксында ийи-үш дыттар көстүп тур бе?
– Ийе.
– Ында дыт дөзүнде одаг бар. Үнүп чыдар кара суг-даа бар чер, аңаа хонар бис. Эртежик барып оттулар чээргенден чыып тур. Мен удавас чеде бээр мен, мында үңгүрлер бар, аңаа оңгулар кылып алгаш келийн, эртенги одарда барып манаар бис – дээш, базып чорупту.
Акым хүн ажа бергенде кээп, от сала каапкаш:
– Чаа, хола пашка сугдан эккеп ожукка тивит, мен бир тарбагандан союптайн – диди.
Бичежек мургунуң семизи-даа кедергей. Шоолуг-даа читтинмес. Дустуг кара шай-даа ижер бис. Соок суг ижерге, оон-даа эки.
Эртен чер чырып келгенде, оттуп кээримге, чанымга чыткан акым чогулу.
«Ага, эртенги одарда тарбаган манаарда, мени аартыктаан-дыр. Чаа, келири элек-ле ыйнаан» дээш, катап чыдып алдым.
– Ыңа-ой, хувурай берзин, аңчы кижи ынчаар удуур боор бе! – дизе-ле, акым бо мени силгип тур. Хүн өрүлээн…
– Мегелеп, кижини каапкаш!..– деп, караам чоттунуп тура көөрүмге, шынап-ла өл ааржы уруп каан тараа дег, кара-ой тарбаган чыдыр.
– Чаңгыс үңгүрге ийи кижи чыдарга хоржок, дааш ап, чыт-даа хаптар, сени өжегээр оттурбадым. Чунуп каапкаш, шайдан хайындыр че. Мен тарбаганнарывыс сояйн – диди.
Ах, хондур соодуп каан эътти чиирге экизин чүү дээр ону! Дүүн кежээ дүлген чартык тарбаган эъдиниң артыын дөгере чиптивис.
– Дүштеки одарда чайып, кедеп аңнаар бис. Амдыштанып болур…
Улуг мургунуң чүгле иштин тырткан, хондур төтпээн бис. Суг ижерге сиңип-ле турар.
Дүъш арай-ла четкелек. Кааң – изии-даа хөлчок. Шай хайындырып иштивис.
– Кежээден бээр чаап кээр деп барып-тыр. Дуу өрү өзен иштинде кезек дыттардан кургаг чээргенден чыып эккеп, бо чаглактыг дыт дөзүнге дүжүрүп каг – деп, акым анаа-ла кааң дээрже көргүлеп чугаалады.
– А, чаап кээр деп канчап билдиң? Мегелеве – дидим.
– Көрден, бо хараачыгайлар далажып, дүвүреп, алгыржып турган чүү ийик…
Аңаа-даа эки-ле шынзыкпайн, чээргеннеп эккелдим.
Дүъште чорааш, акым бирээни адып каан. Кежээки одар четпээнде-ле, дээрниң соо караңгылап-ла келди. Какпавыс бирээзи бичии мөнделе хап каан. Акым аңаа хомудады, мен дөмей-ле амырадым. Бирээзинге улуг тарбаган чыдыр. Акым ону «көргүлээ-дир» деп кагды.
– Ол кандыг тарбаганны көгүлээ дээр чүвел, акым?
– Оолдарлыг, кыс тарбаган-дыр ийин.
Шынап-ла хондур чаггаш, даартазында безин аяспаан.
– Ам хей. Чанаалы. Чаашкын аязы бээрге кээп, какпаларывыс кезер бис – дээш, алды тарбаганныг чанып келдивис.
Ооң соонда чаашкын болурун хараачыгайдан билир апарган мен. Харын аңаа немештир, бора-хирилээ довуракка эщтип силгиленир ийикпе, сарлыктар дешкилежип, сугже маңнажып турар апарза-ла, дээр бораңнаары ол дээрзин оон улам билип алган мен.
ХӨМЭЭ
– А-а! Бо күжүгеннерниң чадырларының эңмежогун көрем, акым. Олар черле бо чадырларынга олурганы көзүлбес, чүге ындыглар ирги? Оолдардан корткаш, ындыг боор ийин оларың але?
– Мону чадырлар деп, сеңээ кым айтып берди?
– Та… Бадый акым-на ынча дээр кижи чоржук.
– Чадыр мындыг боор бе, эжик-дүндүк-даа чок, олурар таптыг ижин-даа чок, илдең ышкажыл. Мооң чүзүнге чурттаар боор – деп, Шевер акым доктаавайн-даа кылаштап олура, харыылады.
– Харын ындыг-ла чадырлар-дыр. Кылып билбези ол боор ийин оларың.
– Бо дээрге чадыр эвес, күжүгенниң хөмээзи-дир ийин…
– А ол хөмээ деп чүзү боор, акым?
– Хөмээ дээрге бе? Күжүгенниң кыжын чиир дээш чыып, кургадып алган үүжези – хөмдүзү-дүр ийин. Хөөп алыр боорга, хөмээ дээр чүве.
– А чүге хөөп албаан, анаа-ла оваалап каан болур чүвел ынчаш?
– Чаңгыс күжүген-даа эвес, күске база-ла кышкы чижин күзүн чыып белеткээш, хөөп алыр боор. Кээрген, дииң болгаш өске-даа амытаннар хөөп алыр.
– Ой эжен, чүнү-чүнү хөөп алыр боор чүвел, акым? Кээрген база сиген хөөп алыр ирги бе?
– Чо-ок, янзы-янзы. Күске болза тараа ийикпе, мыйырак деп сигенниң дазылын черге хөөп алыр. А дииң ийикпе, кээрген тоорук кончуг чиир чүве болгай. Ынчангаш олар тоорукту чыып-чыып, хөөп алырлар. Күжүгенниң-даа оваалап алган сигенин топтап көрем: үңгүр аксынга, хараган дөзү ыжык черге оваалааш, даштар-биле базырып каан көрден ол. А хар чаггаш, хат хадаан соонда көөр болзуңза, бо оваа сигеннер хөртүк-биле хөме шаап каан болур-ла болгай. Ону база эндевес көрдүң бе. Ынчангаш улус: «күжүген хөмээзи», «күске хөмээзи» деп адай бергени ол-дур ийин. Кыжын ол үүжезин чиирде хар кырынче-даа үнмейн, харның адаа-биле оруктааш, оолап дажыглап чиирлер болгай. Билдиң?
– Шынап-ла, шору-ла билир-дирлер але, акым. Мынча хөй сигенни үңгүр иштинче киирер болза, сыңмас-даа боор ийин оң.
Хамык ужур сыңышпазында эвес, салгын хап, хүн дээп чыдар – ажык черге сиген ирип, карарбас, черзип үрелбес. Чайгы амданы, сүүзүнү хевээр кылдыр кургап калыр, чаагай болур-ла болгай. Эң-не хоолулуг, изиг, эм оъттарны чулуп алган болур чүве. Көрден бо – дээш, акым бир оваалап каан хөмээге баргаш, бир тудумну ап, чыттагылааш, меңээ көргүзүп чыттаты оң. Шынап-ла агы, каңгы, хой-кадары, кулча дээш көксүг чаагайы кончуг болду.
|
|
|
