 |
Акыларым кижи аксынга кирген 3 глава
|
|
|
|
– О-о, акым, э-эйт! –деп алгыргылаарымга, бир-ле чажыт черде бичии кыйгырды ышкаш, амырай хона бергеш:
– О-о, кайда силер! Мени манаңар! – дээш, дыңнаалаарымга, ийи аңгы черде ийи кижи оожум кыйгыргылады. Менден чаштынып, мени кыжырып турар-дырлар дээш, ыгламзыравайн кыйгырдым:
– Ак-о-оом, Бадый!
– …дый – деп, хая баарында караңгы арыг иштинде терек бажында акым алгыра каапты
– Кайда сен!
– Сен! –деп, мени көрүп-даа олурган ышкаш, харыылады. Олче кылаштаарымга, шырыш, дыт, теректиң узуну мырыңай кедергей! Ооң ындында улуг хаялар, хөлчок бедик. Ынаар-ла дээрни дуглай караңгылап чоруй барган. Дерим караамче киир аккаш, өрү ыяштар бажынче көөрүмге, чүү-даа көзүлбес. Аңаа келгеш, кыйгырарымга, дыка өрү хаяда-даа ышкаш, чаңгыс эвес, ийи-үш оолдар бар ышкаш. Ага, мен алгы-кышкы-биле чеде бээримгге, менден чаштынып турар-дыр болар. Шарыларын кайда баглагылаан? Ыттары кайда ирги?
Дилеп, көрүп чадап, кылаштап-ла тур мен. Сураг.
– Эгер-Эгер, Эге-ер! – деп, бистиң ыдывысты кыйгырдым. Ыт-даа келбес. А ол ытты база боттарынче кыйгырып турлар.
– Эй, силерни мен көрүп тур мен, чүге чаштынып чыдарыңар ол, туруңар!
– …ңар! –деп, бир оол мени өттүнүп, менче дылын уштуп кыжырды.
– Силерни кижиден чаштынар хоржок улус-тур деп ачамга сөглээр мен! –деп алгырдым.
Шак оон кээп хорадааш, алгырып, ыглап-ла эгеледим. Көңгүс шаам төнген. Соонда-соонда ыглаар-даа харыым чок. «Шынап-ла дедир чангаш, ачамга барып сөглээйн» кылдыр бодап, уйгум кээп, бажым аарып, балдырларым сирилээш, дедир орукче арыгдан үнүптүм. Ол үнүп олура:
– Оо, ача-оой! –деп алгыргылаптарымга:
|
|
|
– О-ой! – деп, артымда демги-ле хаяда база, мурнумда улуг арыг иштинде база дыка ырактан мени өттүнүп алгырдылар.
Аңаа хорадааш, мырыңай хөлчок шаг төнгүже алгыргаш, көңгүс кылаштаар харык чок апарган мен. Хүннүң изии дендээн. Дедир ажа маңнап келген баалыымче кылаштаарымга, черле төнмес. Бажым аарып, кускум-даа келир. Орук кыдыында бир улуг хараган хөлегезинге барып чыдып алгаш, дыка-дыка ыглаарымга, бажымны сирбектээш, чулуп турган ышкаш. Чанымда дагларны көөрүмге, хоюг-ла сарыг, мени долгандыр ужугуп бар чыдарлар. Ийни куду дукпуртуланыптарымга, ынчап баар боор, ол-даа ышкаш. Ону көрбес дээш, карактарым шимгеш, ыглап чыткан мен.
Ооң соонда миннип кээримге, караңгы дүне ачам мени куспактап алган, аъттыг шаап чорда, оттуп келген мен.
– А богдо-о!
– А өршээ, арны дээрге, сарыг өт-ле! Орта чүве боор бе? Чүү тавараан! – дижип артыжап, чойган карты-даа өрттеткеш, чыткарып, дүвүреп турлар!
– Багай хөйлеңи, чүпези дөгере-ле көк суг оол-дур – деп, ачам база-ла мөгүдээн тур.
Өглеривистиң хамык-ла эр, херээжен улузу шупту өөвүсте.
– Оглумнуң бажының дүгү шупту тен, сиген, довурак, канчап барган чүве боор? – деп, авам ыглавышаан бажымны дырап, арыглап, чыттап-ла олур.
– Анаа-ла хөлүнде удуп калган болза, чүге ынчап баар чүвел? Бир-ле чүве тавараан оол-дур ийин харын, уруглар! Дарый-ла бир шыырак ламага ийикпе, хамга шо, төлгеден кылдырар чүве-дир…
– Чодураалаан уруглар келди бе, авай? – деп, ам чаа сактып кээп айтырдым. Шак оон-на хамык улус оон-моон өөрүп, менден айтырып эгеледи. Хүндүс бооп турган чүвени дөгере чугаалап бээримге:
– А өршээ, аза кыйгырып турган-дыр.
– Ой, дадайым, чырык хүндүс аза-четкер уруг-дарыгны дозар чүве-дир аа?
|
|
|
– Туруг баарындан каттаан уруглар аңаа каяа доктаар чүве ийик. Ол чоокта аал безин бар эвес, кым кыйгырып турар чүвел?
– Хая чаңгызы-биле чугаалажып турган-дыр. Бо хире изиг хүнде ынча ырак маңнаан кижи дедир чоруп олура, хүнге «аттырган-дыр» - деп, адак сөөлүнде ачам чугаалады.
Даартазында дыңнаарымга, ол-ла кожа-холбаа аалдар ишти дөгере мени дилеп, чер-даа арттырбаан. Чодураалаан уругларны база сүрүп эккелген. Даайым ашак ол ашканым баалык кырындан мээң изимни тыпкаш, дүрген тып алганын билдим. Каттаан уруглар эдерип маңнааш, аскан оол-дур ийин дижир чүве. Оон-даа артык солун чугаа-соот, дүүрээзин, маргылдаа, ыы-сыы турган болгай аан ол.
ХАЙЫРНЫККАНЫМ
Асканым соонда, Бадый акым мени ынчаарда эдертип чорбаанынга хомудааш, дораан-на эдертип алгаш, чодураалап каан.
Калчан-Каравыска акым-биле иелээн ушкажып алган бис. Муңгаранчыг баштангыр шары боор! Даады дөрт даванын кызырткайндыр саяктап олурар. Алгыра каапкаш, дап бээрге, аъттан дүрген челип-челип, даалыктаптар.
Чоржаң аът черле кады чоруп шыдавас. Чаажы дээрге мырыңай амыр. Хову черге аъттанырда, сагыш амыр: чушкуузун дырбаарга, бажын черже доңгайтыптар. Оой мойнун орта дедир көрүндүр чавыдактаптарга, бажын оожум көдүрүптер, ооргазынче үңгеп барып, эде олуруп алгыже, шимчевес турар.
Хөй уруглар ыр-шоор-биле Морзук-Үңгүрге чеде берген бис. Хөлчок ырак оран-дыр оң! А чодураазы дээрге – медээжок! Үнген ыяжы-ла чодураа. Ол чылын чодурааның үнгенин улус кайгап турган. Сывы кадын угбайн, эглип бады келгилээн. Кадын дөгере чыып алырга, көдүрлүп үне бээр де. Бис бир улуг хууң, бир ааржы шүүр таар ап алган бис. Мурнай таар долдур салбактааш, үр-даа болбайн, долдуруп алдывыс. Ооң соонда улуг хууңувуска эрегелеп эгелээн бис. Амыр чүве боор: бир дөс чодураа мырыңай черде калбарып чыдып алган. Хууңну адаанга доскаш, инек сагган кадайлар дег, дөрт хол-биле саап-ла орар. Чамдык оолдар чодураа бүрүзүн сагадап, кезилдир чүгүржүп, кырынче үнүп-ле турар. Ынчангаш шоолуг чыгбас. Бис хамыкты мурнай долдургаш, ооң соонда анаа-ла чип эгелээн бис. Черле дугуржуп алганывыс: мурнай сава долдурар, ооң соонда хырын долдурар.
|
|
|
Хүн өрү турда-ла, хамык катчылар сава долдургаш, чаныпкан бис. Кижи бүрүзүнүң аксы-дылы, өк-таалайы кылын-на кара! Харын арыннары, холдары-даа кара-көк. Мен чодурааны көөрүмге, кускум келир апарган. Шары мунгаш, элээн саяктаткан соонда, кузуп-ла эгеледим. Чаңгыс мен-даа эвес, кускан уруглар-ла долу. Үш-даа удаа дүжүп, шырыш ишти кирдим. Дөмей-ле экиживээн. Бир бичии уруг мырыңай ыглап, сириңейнип чыдыпкан. Улуг-улуг оолдар, уруглар ам-на коргуп эгелээн. Чүве билбес бичии-бичии кижилер кончуг бышкан чодурааны сөөгү-биле тырылдыр чип алыр орта, коду иштин өйүп эгелээр чүве-дир. Ону «хайырныккан» дээр. Ынчалдыр өлген таварылга дыка хөй. Мен аалга көңгүс билинмес келдим. Авам, ачам даңны атсы сүт, саржаг ижиртип, өйү, хөделдирип тургаш, мени диргизип алганнар.
Кожа аалывыстың бистиң-биле кады чораан, менден ийи хар улуг оол «орукка-ла чок апарган» деп, улус ында-мында ыглашкан, девидээн турарын билир мен.
Ам-даа чодураа көргеш-ле, ону ол-ла хевээр – асканымдан-даа артык улуг халап ышкаш кылдыр сактып кээр мен.
Ылаңгыя ол кыжын мени шоолуг-ла чөкпек чивес дижир чүве. Чүге дээрге бүгү-ле чөкпекке соктаан чодураа холуп каан, өңү безин хүреңзимээр боорга, оон коргар турганым ол-дур ийин. А херек кырында эң чаагай чөкпек ол.
АЗАЛАРГА ТАВАРЫШКАН БИС
Ынчаарда чеди харлыг мен. Черле чеди хардан соңгаар көрген, дыңнаан чүвелерим дөгере ис чок уттундурбаан: кандыг-ла бир чамдык кезиктери хире-хире сагындырып келгилээр.
Күзүн даайым суг-биле ийи өг – бир күзегден бир күзегже көшкен бис. Ийи күзег аразы шоолуг ырак эвес чер. Аал көжерде, кежээки саар сүдүн харамнангаш, бызааларны эртен ыда сагбайн, харын одарже салып сүрүпкеш, инекти сүрүп алгаш, көжүп чоруй барган. Чаа күзегге чедип хонуп алгаш, инекти өскээр углуг одарже үндүрүпкеш, даайым сугнуң менден ийи хар улуг оглу Арандол-биле мени:
|
|
|
– Ам-на барып чуртта бызааларыңарны ай деп келиңер, оолдарым – дээн.
Ийи молдурга мунуп алгаш, эрги чуртка баарывыска, бызаалар ам-даа келбээн. Көшкен өглер орнунда бора-хирилээ дээрге сыңышпас-ла чүве. Кижи көргеш, хуррр-хуррр кылдыр ужуп үнерге, арыгга чаңгыланып турар. Ынча хөй кушкаш өг орнунга бөле хонуптарга, аразынче даш-биле согарга, таваржы бээр. Өг орнунуң артында ушкан терек артынга оңгуланып чыдып алгаш, кушкаштар бөле хонуптарга-ла, дааштап дажап тургаш, үштү соп каан бис. Ынчап ойнап турувуста, бызааларывыс кежээ хүн ажа бергенде, чанып келдилер. Чаа хонган чуртче сүреривиске, бызаалар ынавас, дедир ээн чуртче маңнажыр. Мелегей «кулугурлар» өглеривис кайыл, иелеривис маңаа келир чүве дижип алгыржыр. Адак сөөлүнде мончарларындан ийи-ийи кылдыр кошкулап алгаш, мунуп чораан молдургаларны эдертип, арай боорда чурттан үндүрүп, арыгны өрү орук-биле сүрүп олур бис. Ол аразында шагда-ла өрттенгеш, кагдынган Хүлдүг-Өдек деп чурт бар чүве. Ол чуртту таварып, караңгы имирде кара талдар аразы-биле эртип чыдырывыста, бир бөлүк тал аразындан чаш уруглар-даа ыглажыр, халактап алгыржыр-даа, сааскан-даа шажылаар, бужар чииртим шимээн дойлуп-ла үндү. Мурнап кылаштап олурган Арандол акым тура дүшкеш, аазады берген дыңнап туруп-туруп:
– Азалар-дыр, дуңмам! – деп, ыглаңнаан үн-биле чугаалаан соонда, бызаалар-даа кайда боор, каапкаш, арыгны өрү чоктаан орук-биле ыңай-ла болду.
– Акым-акым! – деп алгырыпкаш, ооң соондан халып-ла олур мен. Арандол менден улуг-даа, чарышканывыста мени үргүлчү эртер чүгүрүк-даа кижи болгай. Ол хиреде-ле чыдып калбайн, халып олур мен. Чүвүрүм дорзукталы бээр боорга, ийи чан бажындан туткаш, өрү тыртып алган мен.
Азалар соовустан сүрүп кел чоруур чүве болганда, келзе-ле, мени мурнап сегирип алыры чугаажок! Сактырымга, ооргам, чушкуумда азаларның тыныжы изиг-изиг. Оларның изиг чараазы ооргамны куду аккаш, ужамче сиңнигип-ле чоруур. Алгырар-даа харык чок! Карактар-даа орта көзүлбес. Шак ынчалдыр халып олурумда, хенертен чык дээн соонда, дээр кызаңнаажы болуп, бажымче моң-биле соп-ла турар ышкаш… Бир миннип кээримге, черде довуракта дырбаңайнып чыдыр мен. Тура халып чыдырымда, тенниг-туннуг соок арбактыг чүве мойнумдан куспактапкан. Та канчап ындыг дидим апарганым ол чүве ийик, орук кежилдир эгли берген улуг инек-хараганны ыяк куспактапкан хүрежип туру мен. Ам билдим – мурнумда эжим ону таварааш, маңнап эртерде, аңаа дегген хараган арным, хөрээм орта шавылааш, ужур шаапканы ол чүвең иргин. Эш бо чоокта чок. Халып-ла олур мен.
|
|
|
Аалывыстың ыттары ээрип, уткуп маңнажып келген. Аңаа өөрээш, халып олура-ла, алгырып ыглай берген мен. Бетики даайым өөнге кирип кээримге, Арандол далып калган, ону авам, кырган-авам, күүйүм олар артыжаан, хөрээнче суг бүлгүрүп, адыжынче часкаан турлар. Мени авам дораан-на сегирип алган.
– Ой, дадайым! Арны-бажының ханын! Шымдаңар, тудуңар! орта чүве бе? -– деп, боду угаан ышкынар чыгаан, мөгүдеп алгырды. Ол аразында авамны оожуктурар дээш, ыглаарым оожумнадып:
– Арандол хоржок кижи-дир! Азалар кээрге, кижини каапкаш чоруй баар! – дидим.
– Азалар?!
– Ол азалар деп чүзүл, бо оолдуң?
– Кайда, чүү азаларыл, оглум? – деп, мени артыжавышаан, кырган-авам ийи холу сириңейнип айтыра-дыр.
– Мында соовуста, бисти сүрүп келди! Дүрген эжикти дуглаңар!
– Ой өршээ, бурган, сагыызын!
– Эжикти хааптыңар!
– Кызыл сыптыг кымчы, сарыг сыптыг бижектен эккелиңер!
– Тфу-тфу! – дээш, хүл, довурак адыштааш, эжикче чажып, кырган-авам эжикти дуй хаапты.
– Чүге аазады берген турарыңар ол! Бурганга чуладан тудуңар! Дөө өгде уруглар корга бээрийне, мен барайн! – дээн соонда, кадай боду хөкпеңнеди шошкуп үндү.
Ам өгде эр улус: ачам, даайым безин эжикче баарындан корткан чүве ышкаш, сезиктиг көрүп турлар. Арандол миннип келгеш, чүве-даа чугаалаар харык чок, ачазының колдуунуң алдынче бажын сугар мындыг.
Мен соок сүт ижип, артыш чыттапкаш, дораан-на коргарым чиде берген. «Мынча хөй кижи турда, азалар келзе-даа, кайын күш чедерил олар» кылдыр бодап, кулугурлар мени чааскаандырзымны ол хире коргутканынга хорадап, ам аргалыг болза, ол-ла кымчы, бижек-биле соп ойлатса кылдыр сактып олурдум.
– Кайда, чүү, азаларыл ол, оглум? Мээң оглум кортпас эр-ле болгай! – деп, ачам айтырды.
– Хүлдүг-Өдектиң кара талдар аразы-биле эртип олурувуста, уруглары ыглажып, боттары шалырткайндыр чошкуп, саасканнарны алгырты эттеп-ле турар чорду, ачай!
– Көрдүңер бе! Ол кончуг буктуг «өскүс-ээрен» азып каан чурт болбас ийикпе! –деп, даайым карактары, хойган инек карактары ышкаш, улгаткан чугаалады.
– Оон ам канчалдыңар, оглум? Ол азалар кайда баады?
– Арандол акым «ий азаларны!» дээш, ыңай-ла болду. Мен соондан маңнап олурумда, мээң соомдан мырыңай, тыныжы чушкуумга дээп, бүдүү сымыражып, каттыржып, эгиштеп маңнажып-ла олурдулар. Бызааларывыс ында каапкан бис. Оларны азалар амырап чип-ле турлар боор, авай – дидим.
– Ынча дивес, оглум. Олар инек, бызаа чивес чоор – деп, авам мени улам дыңзыды куспактапкаш:
– Өгде уруглар корга бээрийне, барбас сен бе? Бо оолду өгге канчап чедирип алырыл? – деп, ачамга чугаалады.
– А хувура. Мынча ыт-куш ээрип турда, мынча бурган, сагыызын турда, азалар аалга чүге келир чүвел? Бистиң Эгерээвис аалга черле аза киирбес ыт. Көстүктүг калдар ыт аза чандыр көөр эвес. Ынаар оолдарның келген черинче ээрип турганын көрбедиңер бе! – деп, ачам ам коргары чидип, авамны оожуктуруп, хүлүмзүрбүшаан, хавындан таакпы тип олура, чугаалады.
– Киирбес ирги бе? Чүү ирги? – деп, даайым ачамның арнынче ылавылап көрбүшаан, айтырды.
– Чок, ам киирбес. Харын-даа канчап алдырбайн келген оолдар боор. Аал чоок болгаш алдырбааны ол-дур ийин…
Шак ынчап аза деп чүвеге «таварышканым» ол. Ооң соонда дүне ийикпе хүндүс-даа болза, черге чорааш, олардан чоокка чедир-ле коргар чораан мен.
БУК ДЕП ЧҮЛ?
Асканымдан соңгаар, ылаңгыя «азаларга таварышканывыстан» соңгаар аза, бук деп чүве-биле шору таныш дээр чүве бе, азы мурнумга кээп көзүлбезе-даа, соомда эдерип чоруур ышкаш, сагыштан ыравастаан. Дүне ийикпе, хүндүс часкаан черге чораанымда аза, букту чүгле сактып келир эвес, а кандыг-ла бир үш-үдүрүм дүрзү, шырайлар караамга көзүлгензиг кыннып келир. Оларны чогум ындыг деп чугаалап шыдавас мен. Идик-хеп чок – шалдаң, чанагаш, кижи дег делбигир кулактарлыг, бирде көстүп кээр, бирде ыш дег чиде хона бээр, сиилеңнээш дүрген, даады авыяастап каттырыңнап чоруур. Чамдыкта мыйыстыг инек баштыг апаар ийикпе, азы көңгүс куу, кижи бажының сөөгү дег, баштыг апаар, карактары көңгүс куруг үттер болу бээр. Чок болза инек дег кудуруктуг, «аза-бөргү» деп сиген ышкаш, өгбегер баштарлыг-даа апаар. Чок болза кижи дег чугаалап чоруур бөрү, кускун ийикпе чылан, моос ышкаш дүрзүлер боор. Ындыг орта билдинмес дүрзүлер дүне шуглакка одуг чыдырымда-даа, удуй бээримге, дүжүмге-даа кирип келир. Оон корткаш, алгырыптарымга, кырган-авам:
–Тфу-тфу. Оммани патни хом! Хурту-хурту, сырык-сырык! – деп, эжикче бир-ле чүвени ойладыпкаш, мени так куспактап алгаш: – Чүге алгырдың, оглум? Чүнү көрдүң, эниим? – деп айтырар.
Көзүлген чүвени дөгере чугаалап бээримге:
–Оларны мен ойладыпкан мен. Ам келбес. Дөө эжик кастыында, кызыл сыптыг кымчы, кызыл тенниг хараган азып каан мен. Олар оон коргар. Хомду кырында бурганывыс база бар. Кавай ааткыыжында баглап каан ус-кужувус уязы база бар. Сыртык бажында Хам-Кадайның кылып бергени чеди сарыг ламалары – эвегелчиннери база-ла азаларны киирбес, уругларны көрүп, карактап олурар-ла болгай. Ам черле кортпайн, удуй бер шиве, ыдым – дээр.
– Мен эник, ыт эвес-ле болгай мен. Чоп кижини «эниим», «ыдым» дээр чүвел, кырган-авай?
– О, халак-халак! Эник багай эвес, чараш, чаптанчыг боорга, база аалга келген бөрүлерни, аза-букту көрүп кааш, оларны коргудуп: «Аг-аг! Өг-өг!» – деп ээрип турар эвес, кортпас боорга, ынчаарым ол-дур ийин, оглум – дээш, мени дыңзыдыр куспактап-куспактап, бажымны чыттап-чыттап: – Эник, ыттан аза-бук коргар боорга, оларны сеңээ келбезин дээш ынча дээри ол-дур ийин – деп, кулаамга хөлчок оожум сымыранып каар.
– А бук деп чүл ол? Хүлдүг-Өдекти чүге «буктуг чурт» дээрил, кырган-авай?
– Бук дээрге бурган, дываажаң оранынче чорбайн, азып чыдып калган сүнезин-дир ийин, оглум.
– А сүнезин деп чүл?
– Кижи-даа, мал-даа амытан бүгүдзээзи дөгере сүнезинниг. Ол сүнезин кады чоруур болза, кижи дириг чоруур-ла. Ол сүнезинни аза-бук кижиден чарып аппаар болза, кижи аарып өлүр чүве-дир. Ону бичии кижи билбес. Улгадып келгеш, билип алыр сен…
– А кижиниң сүнезини каяа, чүзүнге чоруурул? Өңү кандыгыл? Улуг бе, бичии бе?
– О, ол кижи караанга көзүлбес. Хартыга, кушкаш бооп, ары, курт бооп хуулуп-даа чоруур. Аза-букка көзүлбес дээш, чаштынып, кижини дескинип чоруур. Ынчангаш чанынга чораан амытаннарны кайы-хамаанчок өлүрүп болбас. Чамдыкта кижиниң дыргааның алдынга-даа чыдар. Дүне – хүн ашкан соонда чунуп, дыргаан кезип болбас. Баш дүгүнүң аразынга, кижиниң хириниң аразынга безин чаштына бээр. Ынчангаш хүн ашкан соонда, бажын чүлүп, дырап-даа болбас ужуру ында чүве-дир ийин, эниим.
– Ол бук апарган сүнезин канчап аза бергени ол, авай? Чодураалаан өөрүн дилеп чораан ирги бе?
– Өлген кижиниң сүнезинин хам, ламага йөрээлин номчудуп, бурган оранынче үдедип, оруун айтырбас болза, ооң сүнезини ол тооваан төрелдериниң аал-чуртундан ыравас. Оларны долганып, оларның дөгере өлүп, аңаа эш боорун манап, кижи караанга көзүлбейн, ыглап, ырлап, кыйгырып, чугаалап, халактап чорууру ол-дур.
– А ол Хүлдүг-Өдектиң аза-буктары кымның сүнезинил? Кымга хомудап, кымны манап чорууру ол? Арандол биле мени чүге ойладыры ол ынчаш, кырган-авай?
– Шаанда бир харам, бай кижи, кырган иези пат аарый бээрге, чуртунга каапкаш, көже бээрге, аңаа өлүп калган. Ол чуртка бук болу бээрге, демги бай кижи чуртун өрттедипкен. А сүнезин отка өрттенмейн барган. Малын ийикпе, чаш эниин-даа болза, эки ажаавайн, карактавайн, чуртунга каап, хилинчектендирип өлүрер болза, дөмей-ле бук болу бээр – деп, кырган-авам хөөреп чыдырда, чамдыкта четче дыңнавайн, удуп-даа калыр мен.
База бир кежээ, кырган-авамдан:
– Дүне бук келзе, бижектептер кылдыр, чидиг бижектен тудуп алгаш, удуза кандыг чүвел? – деп айтырдым.
– Чо-ок! Аза-букту анаа – карачал кижи көрбес, ону лама, хам, ийи көрнүр улус көөр чүве боор. Кока-ак. Оларны дүне айтырып, чугаалажып-даа болбас. Сен ам оларны бодава. Хей коргуп-даа болбас, аарый бээр чүве боор! – дээш, ынавайн барган ол-ла.
– А сен бо-ла аза-бук деп чүвелериңге ам-даа бүзүрээр сен бе? – деп, Буян чугаалап чыткан Аңгыр-оолдан айтырган.
– Күжүр эрни! Сен харын бүзүреп, корткаш, айтырып чыдыр боор сен. Демин чаа, куруң чежип туруңда, мойнуңда сагыызын көрдүм. «Сагаан-Чүгүртү-ле» чорду – деп, Аңгыр-оол өске өөрүн оттурбас дээнзиг сымыранып харыылаан.
– Ыңоой. Мен ону… «черле кагба!» деп авамның чагыын бодааш, ап чоруур кижи мен. Мооң иштинде «залуучут кежигүнү» «бадылергейим» бар – деп, Буян далаш-дулаш бүзүреткен.
– Че, ындыг-дыр. Сен амдыызында мээң черле чүү-чүү чүвелерге бүзүреп чораанымны дыңнап ал. Допчузу-биле чугаалаарга, чүдүкчү улустуң чугаазы, лама, хамның далгандан тудуп, саазындан кезип алган олурар байлыңы, оваалгазы, хүрээде самга үнүп кээр сойгулар ийикпе, шогжаазы ышкаш чииртим дүрзүлер тыптыры ол. «Сезик-биле аарыыр, сүзүк-биле экириир» деп үлегер сөс тергиин шын. А аңаа ам бүзүрээр-бүзүревезивисти база чугаалажы бээр бис – деп, Аңгыр-оол кежээки чугаазын аңаа дооскан.
КИЖИ ЧҮГЕ ОЪТ ЧИВЕЗИЛ?
Та чүге ону айтыра бергеним ол ыйнаан, эки билбес мен. Аштап-даа чораан боор мен ийин оң. Тайгаже көжүп олурувуста, мен кырган-авам-биле ушкашкаш, бистиң каш хой, өшкүвүстү сүрүп чораан бис. Тайганың кончуг чечектиг, чаш көк оъдунга келгеш, хой, өшкүнүң амырап-амырап далаш-биле дайнанып чоруурун магадап чораан бис. Чамдык анайлар оъттап чыдып калгаш, аксын долдур сигенни пактап алган хирезинде-ле:
– Ма-а, нам-нам! – деп, иелеринче көргеш, – Далашпаңар! Мени манаңар! Мында кедергей амданныг сиген тып алдым! – дээнзиг кыйгыргылаар.
– Кижи чүге сиген чивес чүвел, кырган-авай?
– О, харын денаан, оглум… Аңган бажында бурган башкы хамык амытанны номнап, чаяап турар шагда кижини база оът чиир кылдыр чаяар деп турган чүве дижир.
– Оон ам чүге чаяаваан ынчаш?
– Чаяарын чаяагаш, «черле кандыг эвес» деп шенээр дээш, кулуннуг бени бир ойга салгаш, уруглуг херээженни бир ойга салыпкан. Дүъш четпээнде барып көөрге, кулуннуг бе аал коданы хире черни дам-дум оъттааш, дартайты тодуп алган, удуп чытканнар. А уруглуг херээженге баарга, ойну орту киир шымчыыр чүве чок тазарты чулуп бар чорааннар. Шак оон чүзү боор, бурган башкы тура:
– Ээта, бо-даа болбаан херек-тир. Кижини оът чиир кылдыр чаяап салыр болза, чер-даа чедишпес, аразында былаажып, чаалажып үнер болар. Дөрт даванныг мал амытан таңдының оъдун оъттап, суун суглазын. Оларның аскыр, бугазы тоткаш, удаан кулун, бызаазын хопталап көрзүн. А кижи амытан мал азырап, эът чизин, сүдүн ишсин. Даш чок черден тараа тарып, дазыл чок черден ай, бес казып чизин! – деп катап эде чаяап, чарлык болган чүве-дир ийин. Харын ол эң баштай оът чипкен сылдаа-биле чамдык чашпан, сигенниң сывын, бажында чемин, бүрүзүн-даа таңдыга чалбарааш, чип чоруур чүве дижир эвеспе, оглум.
– Ээй, ку-уг! Ам удавас чайлагга чедип, аъш-чем ижер бис. Ырлап олур, оглум, че! – дээш, кырган-авам хой, өшкүзүн ойладып, сииңейндир челгилептер. Ооң үш кара чажы аткаар саглаңайны бээр. Мен ооң курлаандан ыяк куспактангаш, амырап, каттырып, ырлап чоруур мен.
ОЮННАР
Уруглар чеди-сес хар чедип орда-ла, ат-шолазы дээр чүве бе, азы хүлээлге чүктешкизи тодарап кээр: кадарчы, чылгычы, чээргеннээр, ыяштаар дээш-ле баар. «Дүне боорга, дүктүг сыртык, хүндүс боорга, мадар-аяк» азы «хырын ээзи» дидиртири оон дүжүп калыр – дижээн диштери ышкаш, чоорту чидер.
Ойнаар деп эң-не чымыштыг «хүлээлге» безин өйлеттинип, чеме-халалыг, уржук-түвектиг бооп бар чыдар. Ындыг болза-даа ол оюн деп чүве черле хоруттунмас, харын-даа чаштың өзүп доругарынга, кижи бооп хевирлениринге дыка салдарлыг хире. Уругнуң назыны өрүлээн тудум-на, оюнунуң хевири өзүп, көвүдеп, чаартынып орар чүве.
– Эх, кандыг оюннар ойнаваан дээр ону! – дээш, Аңгыр-оол дөстүнмейн алгыра каггылаптар.
Кожа-кожа аалдарның уруглары хүннүң-не чыглып таваржып, болчажып, баштажып кээр. Ол кээрде, хоюн, бызаазын сүрүп кээп, кады кадарбышаан ойнаар. Ыяштаарда, бир черден ыяштаар. Ол чыглып келгенде чүзү боор: хаак аъттар мунгаш, чарыштырар, челиштирер, мөге хүрештирер. Ол чарыш, хүреш дээрге анаа-ла болу бербес; буга дөзү дагыыр, таңды дагыыр ийикпе, азы куда дээш-ле бир-ле байыр-наадымны күүсеткен турар.
Сайзанактаар. Кожа-кожа өглерни тип, ооң иштинде бүгү-ле эт-эдилелин: аптаралары, барбалары, орну, сыртыы, үлгүүрү, ширтектери дээш ожук, пажындан эгелээш, тааржыр даштарлыг болур. Ону, даштарны даш-биле чуруп, сиилбип каастаар.
Ол өглерниң эр, херээжен ээлери, уругларын база тывар, каастаар херек. Адак сөөлүнде ооң даштын кажаа-хүрээзин тургузар. «Чараш-даш» дээр бүүректиг даштар чыыр. Оон ыңай теве, чылгы, хой ышкаш малдарны ол-ла малдарның «ында догдурун, мында догдурун» чыып, мал кылыр. Инек, сарлык-ла колдуунда даштан алдынар.
Ооң соонда ол сайзанак ээлериниң харылзаазын чорудар: аалдажыр, кудалажыр, садыглажыр, кел дижип чалажыр, шайлажыр болгай. А ол даш кижилер чугаалажы албас, шимчевес болганда, оларның орну бооп, демги ойнаан уруглар күүседир. Ында чугаакыр, сүмечи хүндүлүг өгбелер, каас, аянныг, томаанныг, чараш херээженнер; кайгал, эрес, сыңзыг эрлер дээш, кенен, пөрүк, ыядыычал, шоваа, тенек ажы-төл дээш кымнар чок дээр. Оларны ол хевээр көргүзер апаар. Мендилежири, таакпылажыры, аяк тудары безин онзагай болгулаар. Эзирик кижи бооп алгаш, аалдар аразынга чайлыңнадыр, аскымнадыр шаап алгырар ийикпе, ырлаар, чайлып-даа калыр.
Эмдик аът өөредип, мөгзүр, халдыр. Аът сыдымнаар, төрепчилээр, уруктаар. Оон дендээш, дүжүметтер өттүнүп, ээлбес, сортагар чүвелер чырааладып, саяктадып келгилээр. Чамдык кижилер оларның аъттарын ап баглаар, эжик ажып бээр, от салыр, бараалгаар дээш-ле баар.
Мургу долгап алгаш, ону терек мочургазы-биле октап алгаш, үрүп адып, чаалажыр-даа. Ол оюн хөлүн эрткеш, даш-биле соккулажып, бактажып-даа доостур.
Кызыл-хараган тенин, чыжыргана тенин өзектиг ийикпе, чиңге сөөскен өзээнге кадап алгаш, ооң-биле аңнаар. А аңнары чүл дээрге аспан, шартылаа, маас, шокар ары болгулаар.
Хол-биле, шылба-биле даш хап чижир. Дукпурту соккаш, оларны чарыштырар.
Оон чоорту ажыт-чажыды-биле бижек, кестик алгаш, черге барып чазаныр: согун, ча кылыр. Молдурук долгаар. Терек чөвүрээзинден аът, теве, койгун ийикпе, азы хааржак, кавай, ойнаар-кыс дээш чазавас-ла чүве ховар. Оолдарның аразындан дыка чазаныр уран шеверлер үнгүлээр.
Херээжен уруглар даараныр, угулза шанчар, ойнаар-кыс даараар, сиир, удазын кадар, демир-хомус, кулузун-хомуска хөлчок хандыыр бооп тускайланып бар чоруур.
Чамдык уруглар кайы-даа хомусту ойнай бээрге, шуут-ла адап, сурап, иштин-хөңнүн тө каап келир ындынныг, дүлгээзинниг чүве боор! Кончуг челер аътты мунгаш, хову чолдак кылдыр, салбак-чачаан шыңгырадыр, сай чажын саглаңнадыр челип-челип, чайык-кудук чаңнап орган-даа ышкаш кыннып кээр. Азы кандыг-ла бир туман, булут аразында оскунупканы чүрээниң одун, өөрүшкүзүн сураглап, өрү чортуп, буугуп, сарыннап-даа чораанзыг, хуулгаазын дүрзүлер кээп, чаш чүректи оттур силгип, ээрежи бергилээр. Аңаа холбашкан азы ол хөгжүмнүң өске илерээн мындыг одуругларын утапс мен:
|
|
|
